Cukrzyca typu 2 - pierwsza niezakaźna pandemia wg WHO
Cukrzyca typu 2 to choroba metaboliczna, która jest konsekwencją zaburzeń w wydzielaniu i/lub działaniu insuliny. Charakteryzuje się podwyższeniem stężenia glukozy we krwi, czyli hiperglikemią. W wielu przypadkach cukrzyca typu 2 rozwija się przez wiele lat bezobjawowo, skutkiem czego do jej rozpoznania dochodzi często dopiero na etapie wystąpienia powikłań. Niestety tak poważnych jak zawał serca czy udar mózgu.
Według Międzynarodowej Federacji Diabetologicznej (ang. International Diabetes Federation, IDF) w 2015 r. na świecie żyło 415 mln osób dorosłych (w wieku 20 - 79 lat) z cukrzycą.
Na podstawie danych z badań NATPOL 2011 oszacowano liczbę chorujących na cukrzycę typu 2 w Polsce w 2013 r. na około 2,174 mln osób (około 1,22 mln kobiet oraz około 0,96 mln mężczyzn), co stanowiło 5,6% łącznej liczby mieszkańców Polski.
Do objawów cukrzycy typu 2 towarzyszących znacznej hiperglikemii można zaliczyć:
- zmniejszenie masy ciała
- wzmożone pragnienie
- wielomocz
- osłabienie
- wzmożoną senność
Występowanie powyższych objawów powinno skłonić do oznaczenia glikemii przygodnej, czyli oznaczonej w próbce krwi pobranej o dowolnej porze dnia. Następnie do przeprowadzenia dalszej diagnostyki, czyli oznaczenia glikemii na czczo oraz w 120 minucie doustnego testu tolerancji glukozy (OGTT). Warto również oznaczyć hemoglobinę glikowaną (HbA1C).
Dietoterapia w cukrzycy typu 2
W sytuacji, gdy padła już diagnoza i wiesz, że chorujesz na cukrzycę typu 2 konieczna jest nauka prawidłowego odżywiania. Celem leczenia dietetycznego jest uzyskanie i utrzymanie:
- prawidłowego (bliskiego normy) stężenia glukozy w surowicy krwi w celu prewencji powikłań cukrzycy
- optymalnego stężenia lipidów i lipoprotein w surowicy
- optymalnych wartości ciśnienia tętniczego krwi w celu redukcji ryzyka chorób naczyń
- pożądanej masy ciała
W odżywianiu w przebiegu cukrzycy typu 2 szczególne znaczenie ma ilość i rodzaj spożywanych węglowodanów. Istotne jest to, jak szybko podnoszą one stężenie glukozy we krwi i jak silnie stymulują wydzielanie insuliny.
- Pierwszą grupą są produkty o niskim indeksie glikemicznym (IG 55%) - większość surowych warzyw, owoców i roślin strączkowych;
- Kolejną grupą są te o średnim indeksie glikemicznym (IG 55 - 70%) - nisko przetworzone pieczywo pełnoziarniste, pieczywo na zakwasie, płatki zbożowe, nierozgotowany makaron, ryż, kasze;
- Produkty o wysokim indeksie glikemicznym (IG 70%) - wysoko przetworzone produkty zbożowe, wyroby cukiernicze i ziemniaki.
Ogólne zalecenia żywieniowe wg Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (PTD) wyglądają następująco:
Węglowodany - spożywaj głównie te o niskim indeksie glikemicznym, ograniczaj cukry proste do minimum. Dla uzyskania słodkiego smaku w posiłkach używaj substancji słodzących (słodzików) w dawkach sugerowanych przez producenta. Spożywaj 20 - 40 g błonnika pokarmowego na dobę.
Tłuszcze - powinny pokrywać 30—35% wartości energetycznej diety, z czego najwięcej tłuszczów wielo- i jednonienasyconych, a najmniej nasyconych. Zawartość cholesterolu w diecie nie powinna przekraczać 300 mg na dobę.
Białko - dostarczaj go w takiej ilości, aby stanowiło 15—20% wartości energetycznej diety, przy czym przynajmniej 50% jego ogólnej ilości niech stanowi białko pochodzenia zwierzęcego.
Sól kuchenna - ilość soli kuchennej w diecie nie powinna przekraczać 5-6 g na dobę.
Witaminy i składniki mineralne - wszystkie witaminy i składniki mineralne powinna dostarczać Ci dobrze zbilansowana dieta. Jeśli nie masz stwierdzonych niedoborów nie ma potrzeby dodatkowej suplementacji.
Alkohol - jak pewnie się domyślasz, pacjentom z cukrzycą nie zaleca się spożywania alkoholu. Alkohol hamuje wydzielanie glukozy z wątroby, dlatego jego picie może skutkować rozwojem hipoglikemii, zwłaszcza gdy jest on spożywany bez przekąsek. Dopuszcza się spożycie nie więcej niż 20 g na dobę alkoholu przez kobiety i nie więcej niż 30 g na dobę przez mężczyzn.
Tyle od Polskiego Towarzystwa Dietetycznego. Poniżej podaję Ci konkretne produkty żywnościowe, zalecane w dietoterapii cukrzycy typu 2 podane przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej https://ncez.pl/upload/zalecenia_dietetycy_cdo_ncez_cukrzyca_typu-2_2019.pdf
Produkty ZALECANE w cukrzycy typu 2:
chleb razowy żytni, graham, pełnoziarnisty, ryż brązowy, kasze gruboziarniste, np. gryczana, pęczak, makaron pełnoziarnisty, makaron z mąki durum (semolina), wszystkie świeże warzywa i mrożone nierozgotowane, świeże i mrożone owoce, nieprzejrzałe (banany, winogrona, owoce suszone i dżemy nisko słodzone w ograniczonej ilości), kefir, jogurt, maślanka, ser twarogowy chudy, naturalne chude serki homogenizowane, mleko < 2% tłuszczu, chude mięso z kurczaka, indyka (piersi), cielęcina, młoda wołowina, królik, chude ryby, chude wędliny, polędwica, wędliny drobiowe, pasty z mięsa i warzyw, jaja, warzywne, chude wywary mięsne, zaprawiane chudym mlekiem lub jogurtem naturalnym < 2% tłuszczu, oleje (np. rzepakowy, słonecznikowy, sojowy, lniany, z pestek winogron), oliwa z oliwek, margaryny miękkie wysokogatunkowe, woda mineralna niegazowana, herbata i kawa bez cukru, kawa zbożowa, soki z warzyw ubogowęglowodanowych, soki owocowe niskosłodzone (w ograniczonych ilościach), kisiele, galaretki, budynie na chudym mleku najlepiej przygotowane z użyciem zamienników cukru, sorbety, sałatki owocowe
Wskazówki dietetyczne w cukrzycy typu 2
W celu utrzymania prawidłowego poziomu glikemii we krwi istotne jest spożywanie posiłków o niskim indeksie glikemicznym (IG). Na wartość indeksu glikemicznego mają wpływ czynniki, takie jak:
- Stopień rozdrobnienia produktu - im bardziej rozdrobniony produkt, tym szybciej się wchłania, więc zwykle ma wyższy IG. Procesy mielenia, oczyszczania ziarna niszczą strukturę ścian komórkowych. Zwiększają tym samym dostępność skrobi dla enzymów trawiennych, ale także zmniejszają jej cząsteczki, co ułatwia działanie tych enzymów. Dlatego IG np. otrąb jest niższy niż mąki.
- Obróbka termiczna - im bardziej rozgotowane produkty, tym wyższy ich IG. Proces żelifikacji skrobi podczas obróbki cieplnej w obecności wody zwiększa podatność skrobi na trawienie przez enzymy amylolityczne. Produkty skrobiowe poddane długotrwałemu gotowaniu w wodzie, jak np. rozgotowany ryż czy ziemniaki, mają wyższy indeks glikemiczny niż np. makaron ugotowany na półtwardo (al dente). Jest to związne zwartą strukturą. Hydroliza skrobi jest utrudniona, a tym samym ograniczone jest jej przyswajanie.
- Warunki przechowywania i rodzaj skrobi - w niskich temperaturach spada indeks glikemiczny. Proces chłodzenia prowadzi do przechodzenia skrobi w formę uporządkowanych krystalicznych kompleksów odpornych na hydrolizę. IG ugotowanych ziemniaków zmniejsza się po ich schłodzeniu. Im więcej skrobia zawiera amylozy, tym jest wolniej trawiona i daje niższą poposiłkową odpowiedź glikemiczną (jest to tzw. skrobia oporna).
- Obróbka mechaniczna, która ułatwia trawienie i wchłanianie węglowodanów - im bardziej przetworzony produkt, tym ma wyższy IG.
- Zawartość białka w posiłku - zwykle obniża IG produktów i potraw z uwagi na opóźnianie przez białko tempa opróżniania żołądka, jak również trawienia i wchłaniania węglowodanów oraz wpływ na sekrecję hormonów jelitowych i insuliny.
- Zawartość tłuszczu w posiłku - niewielki dodatek tłuszczu (np. 1 łyżeczka oliwy) może spowolnić opróżnianie żołądka i wchłanianie składników odżywczych, przez co obniża IG produktów i potraw. Jednak zbyt duża zawartość tłuszczu może bardzo opóźnić opróżnianie żołądka i spowodować wysoką glikemię po 8, a nawet 10 godzinach od spożycia potrawy z wysoką jego zawartością.
- Obecność błonnika pokarmowego - im więcej błonnika pokarmowego, tym niższy IG posiłku, choć związek między zawartością włókna w produktach, potrawach czy też diecie a IG nie zawsze jest obserwowany. Frakcje błonnika rozpuszczalnego w wodzie poprzez opóźnienie opróżniania żołądka, zwolnienie trawienia i wchłaniania składników pokarmowych z jelita zmniejszają glikemię poposiłkową. Dotyczy to produktów takich jak: nasiona roślin strączkowych, nieprzetworzone produkty z owsa czy jęczmienia (otręby, płatki lub kasze), jabłka, brzoskwinie, śliwki, owoce jagodowe.
- Obecność nasion i ziaren - zmniejsza IG z uwagi na zawartość w nich tłuszczu, białka oraz błonnika pokarmowego.
- Obecność substancji antyodżywczych (fityniany, szczawiany taniny, inhibitory amylazy) w produkcie - utrudniają trawienie i wchłanianie węglowodanów w przewodzie pokarmowym, zmniejszają IG produktów, w których się znajdują. Są to ziarna zbóż, otręby, warzywa i nasiona roślin strączkowych.
- Kiszenie i fermentowanie - również obniża IG produktów. Produkty bogate w kwasy organiczne, głównie octowy i mlekowy (kiszonki), charakteryzują się niższym IG. Także fermentowane produkty mleczne wywołują mniejszą odpowiedź glikemiczną niż mleko.
- Stopień dojrzałości np. owoców - dojrzewanie, ale także przechowywanie owoców wpływa na ich IG, np. indeks glikemiczny bananów niedojrzałych jest niższy niż dojrzałych, ponieważ w procesie dojrzewania skrobia zawarta w tych owocach rozkładana jest do glukozy, która jest szybko wchłaniana, co zwiększa ich IG.
- Czas spożywania posiłku - im dłużej posiłek jest spożywany, tym wolniej glukoza wydzielana jest do krwi.
Na wartość indeksu glikemicznego wpływ ma także pora dnia, w której produkt został spożyty, tempo, w jakim został zjedzony, i to, jakie posiłki go poprzedzały. Posiłek o niskim IG może zmniejszać glikemię następującą po zjedzeniu kolejnego posiłku. Wieczorny posiłek o niskim IG może obniżyć glikemię po śniadaniu, ale też śniadanie o niskim indeksie glikemicznym może zmniejszać odpowiedź glikemiczną po kolejnym posiłku, niezależnie od zawartości w nim skrobi opornej czy innych frakcji błonnika pokarmowego. Dowiedziono także, że gdy w posiłku znajdują się produkty z wysokim IG, dobrze jest zaczynać jego konsumpcję od produktów o niskim IG (np. surowe warzywa), a te o wysokim indeksie glikemicznym spożywać na końcu (np. jedzenie deseru po obiedzie). Zwykle przekłada się to na niższe glikemie poposiłkowe. Również wielkość posiłku oraz jego konsystencja (stała lub płynna) determinują szybkość trawienia i wchłaniania węglowodanów. Glikemię poposiłkową zwiększa też spożycie alkoholu, co wynika z szybkiego tempa jego metabolizowania.
Skrobia oporna - istotny element w dietoterapii cukrzycy typu 2
Skrobia oporna (RS, resistant starch) to suma skrobi i produktów jej rozpadu, które nie są trawione i wchłaniane w jelicie. Jest ona uznawana za frakcję błonnika pokarmowego. Skrobia zbudowana jest z łańcuchów amylozy i amylopektyny. Źródłem skrobi opornej są wszystkie produkty zawierające zdegradowaną amylozę. Skrobia oporna może wpływać pozytywnie na glikemię. Jest to wynikiem jej fermentacji w jelicie grubym przez bytującą tam mikroflorę jelitową. Procesowi temu towarzyszy powstawanie metanu, wodoru i krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych (SCFA). Powstające SCFA mają korzystny wpływ na organizm, m.in. poprawiają przyswajanie wapnia, magnezu, cynku, żelaza i miedzi. Obniżają stężenie cholesterolu i trójglicerydów we krwi, są źródłem energii dla kolonocytów. Ponadto podczas fermentacji skrobi opornej wpływają na metabolizm glukozy i wydzielanie insuliny oraz hamują trawienie skrobi.
Źródłem pokarmowym skrobi opornej są wychłodzone i/lub czerstwe produkty zbożowe (makarony, kasze, ryż), niedojrzałe banany, schłodzone ziemniaki, soczewica i inne nasiona roślin strączkowych. Warto włączyć do swojego menu produkty zbożowe (np. makaron, ryż, kasza) czy ziemniaki - ugotowane i wystudzone przez kilka godzin. Można ich użyć jako dodatek do sałatek. Warto zjadać pieczywo minimum jednodniowe, wybierać mało dojrzałe banany. Dodatkowo korzystać z przepisów na potrawy, w których wykorzystuje się oprócz mąki np. zmieloną białą bądź czerwoną fasolę.
W średniej wielkości ziemniaku, który został ugotowany, a następnie schłodzony, znajduje się 2 - 8 g skrobi opornej. Połowa szklanki ugotowanej, schłodzonej fasoli - 8 g. Jeden, średniej wielkości niedojrzały banan dostarczy jej 6 g. W połowie szklanki gotowanej, schłodzonej soczewicy około 3,5 g, brązowego ryżu - 3 g. Produkty ponownie podgrzane do temperatury 55 stopni C tracą swoje korzystne właściwości. Zawarta w nich skrobia znów zmienia się w postać łatwo przyswajalną. Skrobia oporna jako składnik korzystny dla zdrowia powinna być codziennie spożywana w ilości około 20 g.
Jaki model diety wybrać w cukrzycy typu 2?
DIETA ŚRÓDZIEMNOMORSKA
Dieta ta ma udowodnione działanie nie tylko w profilaktyce chorób naczyniowych, lecz także w leczeniu cukrzycy typu 2, stanów przedcukrzycowych oraz insulinooporności. Kluczowe jej składniki o działaniu aktywnym to błonnik pokarmowy, niski udział czerwonego mięsa, wysoka zawartość białka roślinnego oraz kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3. Istotna jest również podaż polifenoli, wykazujących pozytywne działanie na insulinowrażliwość tkanek, ograniczenie procesu zapalnego i stresu oksydacyjnego. Dobrym źródłem polifenoli (szczególnie flawonoidów) Są oliwa z oliwek, orzechy, niektóre warzywa, owoce i pełnoziarniste produkty zbożowe. Antocyjany (podgrupa flawonoidów) wykazują także działanie obniżające ciśnienie tętnicze krwi oraz stężenie cholesterolu całkowitego i triglicerydów. Zawierają je: bakłażan, czerwona kapusta, czerwona cebula, czarna rzodkiew. Owoce będące źródłem antocyjanów to: jagody, truskawki, maliny, jeżyny. Mają one również niski indeks glikemiczny, dlatego są polecane w diecie osób z cukrzycą typu 2.
DIETA DASH (DIETARY APPROCHES TO STOP HYPERTENSION)
Jest to sposób żywienia, w którym uwzględnia się duże ilości warzyw, owoców, niskotłuszczowych produktów mlecznych. Cechuje ją wysoka zawartość błonnika pokarmowego, potasu i magnezu. Ma ona jednocześnie obniżoną ilość nasyconych kwasów tłuszczowych, tłuszczu ogółem i cholesterolu pokarmowego. Zaleca się w niej wybieranie pełnoziarnistych produktów zbożowych, uwzględnianie ryb i drobiu, a także orzechów. Istotne jest ograniczenie spożycia czerwonego mięsa, jaj, słodyczy i napojów zawierających cukier. Pierwotnie była ona zalecana osobom z nadciśnieniem tętniczym. Jest też bardzo skuteczna w redukcji nadwagi, zmniejszaniu ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2 i chorób sercowo-naczyniowych, udaru mózgu, a także obniżaniu stężenia cholesterolu. Jej stosowanie zmniejsza ryzyko umieralności ogólnej oraz z powodu chorób sercowo-naczyniowych czy nowotworów.
DIETA O NISKIM INDEKSIE I ŁADUNKU GLIKEMICZNYM
Odpowiedź glikemiczna po spożyciu danego pokarmu jest cechą indywidualną i u każdego człowieka różna. Zależy ona między innymi od osobniczej wrażliwości komórek obwodowych na insulinę, prawidłowego funkcjonowania trzustki, trawienia w przewodzie pokarmowym, aktywności fizycznej, zróżnicowania codziennego tempa metabolizmu, stresu czy palenia papierosów. Spożycie produktów nawet o podobnej zawartości węglowodanów może w różny sposób wpływać na stężenie glukozy we krwi.
Indeks glikemiczny określa szybkość wzrostu stężenia glukozy we krwi w ciągu 2 godzin po spożyciu określonej porcji (zawierającej 50 g węglowodanów przyswajalnych) danego produktu oraz spożyciu równoważnej ilości glukozy lub białego chleba. Produkty o niskim indeksie glikemicznym powodują powolny wzrost stężenia glukozy we krwi, powolne jej wchłanianie w procesie trawienia, niewielki wyrzut insuliny i dłuższe odczuwanie sytości. Może to mieć wpływ na ograniczenie wielkości porcji następnego posiłku. Wysoki indeks glikemiczny produktu wiąże się z szybkim wzrostem stężenia glukozy we krwi oraz gwałtownym wzrostem stężenia insuliny. W konsekwencji hamowaniem procesów spalania tłuszczu i wzrostu jego magazynowania w komórkach organizmu po posiłku.
Zamienniki cukru pomocne w komponowaniu posiłków w cukrzycy typu 2
STEWIA - bezpieczna dla zdrowia substancja słodząca pochodzenia naturalnego, cechuje się znacznie wyższą słodkością niż sacharoza. Jest stabilna termicznie, odporna na długotrwałe przechowywanie. Stewia nie jest metabolizowana, więc nie podnosi wartości energetycznej diety. Wadą może być specyficzny, gorzkawy posmak, który nie każdemu odpowiada.
KSYLITOL - cukier brzozowy o słodkości zbliżonej do sacharozy. Posiada właściwości emulgujące, stabilizujące, zagęszczające i pochłaniające wilgoć. Pozostawia chłodny posmak po spożyciu. Wykazuje właściwości przeciwpróchnicze, przeciwbakteryjne; korzystnie wpływa na mikrobiotę jelitową i strukturę nabłonka. Wadą może być niewielki efekt przeczyszczający, który jednak nie u każdej osoby występuje.
ERYTRYTOL - jego słodkość odpowiada 60-70% słodkości sacharozy. Jest naturalną substancją słodzącą, posiada korzystne właściwości chemiczne. Zmniejsza stres oksydacyjny, zapobiega dysfunkcji śródbłonka naczyń. Nie powoduje skutków ubocznych ze strony przewodu pokrmowego, ponieważ jest wydalany w całości w postaci niezmienionej.
ASPARTAM - uznawany za bezpieczny dla zdrowia, sztuczny zamiennik cukru. Dopuszczalne dzienne spożycie w ilości do 40 mg/kg masy ciała/24 h.
Jeśli chorujesz na cukrzycę typu 2 i potrzebujesz pomocy w komponowaniu swojej diety, zapraszam Cię do kontaktu https://mariolachowaniec.pl/kontakt/
Piśmiennictwo:
- Dietetyka kliniczna, red. naukowa Marian Grzymisławski, PZWL
- Żywienie osób z cukrzycą i chorobami towarzyszącymi, red. naukowa Anna Jeznach-Steinhagen, PZWL
- Diagnostyka laboratoryjna w dietetyce, red. naukowa Lucyna Ostrowska, PZWL
- Psychodietetyka, red. naukowa Anna Brytek-Matera, PZWL