Czym jest zespół jelita drażliwego?

Zespół jelita drażliwego posiada kilka synonimów, które używane są zamiennie. Należą do nich: zespół jelita nadwrażliwego, zespół jelita nadpobudliwego, irritable bowel syndrome (IBS), irritable colon syndrome, zaburzenia czynnościowe jelita grubego.

Zespół jelita drażliwego jest schorzeniem czynnościowym jelita cienkiego i grubego. Charakteryzuje się zaburzeniami w oddawaniu stolca, którym towarzyszy ból i wzdęcia brzucha ustępujące lub łagodniejące po wypróżnieniu.

W przebiegu IBS może występować dodatkowo wiele różnych objawów klinicznych niezwiązanych z przewodem pokarmowym. Może to być poczucie zagrożenia i lęku czy objawy depresji. Dotychczas nie udowodniono jednak, czy zaburzenia lękowe i dysfunkcje psychiczne mają istotne znaczenie w rozwoju choroby, czy też są wtórne. Z tych powodów duży odsetek chorych z zespołem jelita drażliwego wymaga psychoterapii lub leczenia antydepresyjnego. U wielu osób terapia powoduje ustąpienie lub zmniejszenie dolegliwości.

Niektóre osoby podają również osłabienie lub nadmierną drażliwość w przebiegu IBS.

Cały układ pokarmowy jest bardziej wrażliwy na rozciąganie (przesuwanie treści jelitowej, gazy), leki, stres, sposób żywienia, niektóre składniki pokarmowe oraz inne czynniki środowiskowe.

Zespół jelita drażliwego jest chorobą przewlekłą i nie stanowi bezpośredniego zagrożenia dla życia, ale w znacznym stopniu pogarsza jego jakość.

Co może być przyczyną zespołu jelita drażliwego (IBS)?

Przyczyna rozwoju zespołu jelita drażliwego niestety nie jest do końca poznana. Dotychczas nie wykazano zmian anatomicznych odpowiedzialnych za występujące dolegliwości. Prawidłowo zbudowany i funkcjonujący przewód pokarmowy doznaje różnego rodzaju zaburzeń: zmianie ulega szybkość pasażu (stąd zaparcia i/lub biegunki) oraz motoryka jelit, pojawia się nieprawidłowe odczuwanie bólu wywołanego bodźcami fizjologicznymi, a także nadmierna produkcja śluzu powodowana najprawdopodobniej nadwrażliwością na fizjologicznie występujące bodźce nerwowe. Badania czynnościowe pokazują również, że w chorobie tej dochodzi do paradoksów, np. biegunce może towarzyszyć zmniejszona aktywność motoryczna jelit, zaparcia zaś współistnieją z jej wzmożeniem.

1. Nadwrażliwość jelitowa

Bodźce czuciowe z narządów jamy brzusznej przewodzone są do splotu trzewnego i do ośrodkowego układu nerwowego nerwami dośrodkowymi. Nadwrażliwość jelitową można rozpoznać przez badanie nazywane testem rozciągania jelit, wykonywane przy użyciu barostatów. U pacjentów z IBS powoduje ono ból przy znacznie niższych ciśnieniach niż u osób zdrowych.

Jak powstaje ta nadwrażliwość?

Może do tego prowadzić przebyta infekcja układu pokarmowego. Według różnych danych objawy IBS rozwijają się u 3—30% osób po przebytym zakażeniu pokarmowym. Bardziej narażone na to są kobiety. Ciężki stres przebyty przed lub zaraz po infekcji zwiększa ryzyko wystąpienia objawów IBS.

Rolę w rozwoju nadwrażliwości jelitowej przypisuje się także komórkom tucznym. Ich liczba w błonie śluzowej jelita grubego osoby chorej na IBS jest większa niż u osób bez zespołu jelita drażliwego. Komórki tuczne w błonie śluzowej znajdują się w bezpośrednim sąsiedztwie zakończeń nerwowych nerwów jelita grubego.

Nadwrażliwość jelit na bodźce mechaniczne może wynikać również z nadmiernego odczuwania bólu w ośrodkowym układzie nerwowym. U osób z IBS obserwuje się wzmożoną aktywność pól czucia trzewnego w mózgu, a także osłabione mechanizmy hamowania bodźców trzewnych.

2. Zaburzenia motoryki jelit

Odcinkowe skurcze jelit pojawiają się w różnych odstępach czasu, w różnych częściach okrężnicy. Trwają one przeciętnie około 2 min i mogą całkowicie zacisnąć światło jelita. Skurcze odcinkowe tylko nieznacznie przesuwają zawartość kałową.

Ruchy perystaltyczne natomiast występują w postaci regularnych serii i rozchodzą się od początkowych do końcowych części jelita i są one główną siłą przesuwającą masę kałową w kierunku odbytnicy.

U ludzi cierpiących na zespół jelita drażliwego mięśnie jelit odpowiadają silnymi skurczami nawet na niewielką ich stymulację.

Zaburzenia motoryki jelit u osób z IBS mogą się objawiać zwolnieniem lub przyspieszeniem pasażu treści jelitowej. U pacjentów z IBS  zaburzona jest również aktywność skurczowa jelit wzmożona w postaci zaparciowej, zmniejszona w postaci biegunkowej.

3. Zaburzenia jelitowego układu nerwowego (ENS)

Zaburzenia jelitowego układu nerwowego (ENS; ang. enteral nervous system) mogą być  jedną z przyczyn rozwinięcia się zespołu jelita drażliwego. ENS uważany jest za niezależny układ nerwowy kontrolujący aktywność ruchową i wydzielniczą jelit, a także przepływ w nich krwi. Układ ten obejmuje około 108 neuronów, które mają swoje zwoje w dwóch głównych splotach rozciągających się na całej długości jelita.

4. Czynniki żywieniowe w rozwoju IBS

Niektóre produkty żywnościowe mogą wywoływać reakcję immunologiczną, która z prowadzi do nadwrażliwości jelitowej. Jej symptomem jest zwiększenie stężenia przeciwciał IgG przeciwko niektórym antygenom pokarmowym. Czynniki żywieniowe wpływające na rozwój zespołu jelita drażliwego wymagają dalszych badań.

Niektóre osoby podają, że wybrane produkty spożywcze nasilają u nich objawy zespołu jelita drażliwego. Do najczęściej wymienianych należą: mleko i jego przetwory, produkty zbożowe (głównie pszenica) oraz jaja.

Czynnikiem żywieniowym nasilającym objawy może być spożywanie tłustych potraw. Zarówno zwierzęcy jak i roślinny tłuszcz, jest biologicznym stymulatorem ruchowej aktywności jelit. Bodźcem zaburzającym poprawne reakcje jelita może być także nadmiar kofeiny, czekolady, alkoholu, zbyt niska podaż błonnika pokarmowego, a także przejadanie się.

Kolejne możliwe przyczyny rozwoju zespołu jelita drażliwego:

5. Czynniki psychogenne a IBS

Pojawienie się zespołu jelita drażliwego bądź też zaostrzenie jego objawów często ma związek z ciężkimi przeżyciami w życiu, jak śmierć bliskiej osoby, utrata pracy, rozpad małżeństwa. Częściej chorują osoby prowadzące nerwowy, stresujący tryb życia, które nie potrafią poradzić sobie z rozładowaniem napięcia. U ponad połowy chorych stwierdza się objawy depresji, niepokoju, lęku czy hipochondrii. Zjawiska zachodzące w ośrodkowym układzie nerwowym podczas stresu psychicznego mogą oddziaływać również na ściany jelit, powodując zmiany ich reaktywności.

Istnieje również korelacja zaburzeń odżywiania (anoreksja, bulimia) oraz otyłości z rozwojem IBS. Średnio zaburzenia te pojawiają się na 10 lat przed rozpoznaniem zespołu jelita drażliwego.

6. Czynniki genetyczne

Czynniki genetyczne mogą również odgrywać rolę w rozwoju IBS. Dotychczas przeprowadzone badania są jednak niewystarczające, aby dać odpowiedź jakie geny, czy ich polimorfizm odgrywają rolę w mechanizmie powstawania zespołu jelita drażliwego. Najczęściej wymienia się tu gen dla transportera serotoniny, transportera norepinefryny oraz gen receptora adrenergicznego.

7. Pozostałe czynniki rozwoju IBS

Możliwe przyczyny rozwoju zespołu jelita drażliwego to bakteryjne infekcje przewodu pokarmowego, przebyta antybiotykoterapia, nadużywanie leków przeczyszczających i hormonalnych a także przebyte zabiegi operacyjne w obrębie jamy brzusznej.

U kobiet częściej diagnozuje się IBS. Ponadto w okresie menstruacji objawy choroby są często bardziej nasilone. Może to być związane z podwyższeniem we krwi hormonów płciowych.

Zależność pomiędzy objawami jelitowymi a hormonami płciowymi:

Jakie są zasady leczenia zespołu jelita drażliwego?

W związku z tym, że w zespole jelita drażliwego czynniki przyczynowe nie są w pełni poznane, postępowanie lecznicze oparte jest na leczeniu objawowym, mającym na celu usunięcie lub złagodzenie istniejących objawów chorobowych.

Kryteria rozpoznania zespołu jelita drażliwego:

• Postać zaparciowa - dominują zaparcia stolca (mniej niż 3 wypróżnienia na tydzień) bądź stolce twarde, oddawane z wysiłkiem, często w postaci licznych kulistych twardych elementów.
• Postać biegunkowa - tutaj dominują stolce papkowate lub wodniste wypróżnienia, praktycznie wyłącznie w czasie dnia, często tylko w godzinach rannych, z bolesnymi parciami na stolec.
• Mieszana (biegunkowo-zaparciowa), w której okresy luźnych stolców przeplatają się z kilku- lub kilkunastodniowymi okresami zaparć.

We wszystkich tych  postaciach IBS mogą występować również inne objawy związane z tym zespołem, jak: bóle lub pobolewania w różnych częściach brzucha, kruczenia i przelewania, wzdęcia, dyskomfort w jamie brzusznej, nadmierne oddawanie gazów.

Celem leczenia zespołu jelita drażliwego nie jest niestety wyleczenie, ale spowodowanie ustąpienia lub istotnego złagodzenia przykrych objawów, które w istotny sposób obniżają komfort życia, utrudniają niekiedy życie rodzinne, towarzyskie czy zawodowe.

U części chorych za pomocą leczenia objawowego oraz w związku z naturalnym przebiegiem choroby udaje się osiągnąć remisję, tj. pełne ustąpienie objawów. Nie jest to jednak równoznaczne z wyleczeniem i objawy IBS mogą powrócić.

Na co warto zwrócić szczególną uwagę w leczeniu IBS?

• aktywność fizyczna - powinna być dostosowana do indywidualnych możliwości; spacery, rekreacja
• używki i przeciążania organizmu - wyczynowy sport, nadmierne ilości kawy, gazowanych napojów, alkoholu powinno być ograniczone lub wyeliminowane
• minimalizacja stresu - ponad połowa pacjentów zgłasza wyraźne nasilenie objawów, szczególnie bólu, w sytuacjach stresowych. Pomocna może być konsultacja z psychologiem, psychoterapia, leczenie relaksacyjne, które pomoże lepiej znosić napięcia emocjonalne, lęki związane z rozwiązywaniem codziennych problemów. Warto przyjrzeć się innym technikom relaksacyjnym i leczniczym, jak trening wspomagający mechanizmy samokontrolujące organizmu (tzw. biofeedback), praktyka jogi, praktyka uważności. Około 20% pacjentów ma okresowe lub stałe objawy depresji i wymaga konsultacji psychiatry oraz wdrożenia odpowiedniego leczenia.

Dalsze postępowanie lecznicze uzależnione jest od postaci IBS:

1. ZESPÓŁ JELITA DRAŻLIWEGO -  POSTAĆ ZAPARCIOWA

Leczenie tej postaci powinno uwzględniać elementy podane powyżej oraz wprowadzenie modyfikacji codziennej diety. Należy unikać stosowania w pierwszym okresie leków przeczyszczających, ponieważ u części pacjentów sama modyfikacja sposobu żywienia może spowodować przywrócenie naturalnego rytmu wypróżnień. Modyfikacje dietetyczne powinny dotyczyć następujących elementów:

• Stopniowe zwiększanie w diecie błonnika pokarmowego, którego podaż powoduje wzrost objętości stolca, utrzymywanie części wody w stolcu i sprzyja poprawie perystaltyki oraz przez rozciąganie ścian odbytnicy poprawia naturalny odruch wydalania stolca. Dobrym źródłem błonnika pokarmowego są: gruboziarniste pieczywo i kasze, owoce (zwłaszcza suszone), warzywa, warzywa strączkowe, brązowy ryż i makaron.
• Zwiększenie ilości wypijanych płynów, minimum 2 litry na dobę.
• Ograniczenie spożywania produktów, które mogą nasilać zaparcie: kawy, alkoholu, czekolady, gazowanych napojów, pieczywa i produktów z wysoko oczyszczanej mąki, białego ryżu i makaronu.
• Zadbanie o codzienną aktywność fizyczna. Powoduje ona zwiększenie działania tłoczni brzusznej w trakcie wypróżnienia. Spacer i rekreacyjne bieganie zwiększają ruchy perystaltyczne, zwłaszcza lewej połowy okrężnicy.
• Przeanalizowanie przyjmowanych leków. Jeśli podane metody nie przyniosą pożądanych efektów warto przyjrzeć się lekom przyjmowanym z powodu innych chorób. Mogą one przyczyniać się do powstawania zaparć.

Leki przeczyszczające, których działanie polega na stymulacji układu nerwowego w ścianie jelita lub mięśniówki jelita należy stosować tylko w ostateczności i jako lek działający doraźnie. Ich dłuższe przyjmowanie powoduje zmiany zwyrodnieniowe układu nerwowego jelit, co powoduje po pewnym czasie brak ich skuteczności i nasilenie zaparć. Bardziej wskazana jest grupa leków przeczyszczających działających osmotycznie, tzn. przyciągających wodę do wnętrza jelita. Leki tej grupy nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, jednak i one mogą dawać objawy niepożądane związane z biegunką czy nadmiernym odwodnieniem.

Stosowanie leków przeczyszczających w IBS nie powoduje niestety poprawy innych objawów poza zwiększeniem częstości wypróżnienia!

Ponieważ nie jest znana przyczyna IBS, nie ma również swoistego leczenia przyczynowego. Leki modulujące perystaltykę jelit, ich pobudliwość, mogą być stosowane wyłącznie na receptę lekarską i po konsultacji z lekarzem.

2. ZESPÓŁ JELITA DRAŻLIWEGO - POSTAĆ BIEGUNKOWA

• Uwzględnienie uwag przedstawionych wyżej, czyli zmiana trybu życia i żywienia, obniżenie poziomu stresu, różne formy leczenia behawioralnego.
• Uwzględnienie szczegółowego zdiagnozowania występujących biegunek – badań dotyczących nietolerancji laktozy, celiakii, zakażeń grzybiczych przewodu pokarmowego i inwazji pasożytniczej oraz pierwotniakowej.
• Zmodyfikowanie diety: wyeliminowanie alkoholu, czekolady, kawy; unikanie produktów zawierających fruktozę, sorbitol, ksylitol, mannitol; unikanie gazowanych napojów. Wymienione produkty często nasilają biegunkę i ich eliminacja może zmniejszyć nie tylko częstość wypróżnień, ale złagodzić też wzdęcia brzucha.

• Ocena tolerancji na błonnik pokarmowy. U części osób z biegunkową postacią IBS dodatek otrąb pszennych (które zawierają nierozpuszczalne postacie błonnika) nie przynosi korzyści, a nawet nasila wzdęcia brzucha. W tych przypadkach należy z niego zrezygnować, natomiast wskazane są produkty zawierające tzw. rozpuszczalne postacie błonnika: otręby owsiane i jęczmienne, miąższ owoców (bez skórki).
• Zadbanie o odpowiednią podaż płynów. Zaleca się wypijanie dziennie co najmniej 2 litrów płynów (najlepiej wody) pomiędzy posiłkami (godzinę po lub godzinę przed jedzeniem). Wypijanie wody razem z posiłkiem przyspiesza jego przejście przez przewód pokarmowy.

• Zadbanie o naukę skutecznego rozładowywania napięcia.

• Omówienie stosowania leków przeciwbiegunkowch z lekarzem. Tradycyjne leki przeciwbiegunkowe dostępne w aptece bez recepty są mało efektywne w biegunkowej postaci zespołu jelita drażliwego. Są to leki działające głównie w bakteryjnych lub wirusowych przewlekłych biegunkach. Niektóre z nich mogą być przeciwwskazane w innych towarzyszących chorobach, np. nerek lub wątroby, a także w ciąży lub w okresie karmienia piersią. Leki działające bezpośrednio hamująco na perystaltykę jelit powinny być stosowane z dużą ostrożnością. Należy rozpocząć ich stosowanie od małych dawek i zorientować się, jaka jest indywidualna reakcja na określoną dawkę.

Leki stosowane na zlecenie lekarskie (leki recepturowe) mają również znaczenie jedynie w leczeniu objawów. Często stosowane leki rozkurczowe łagodzą objawy dyskomfortu lub bólu związanego z kurczami jelit, nic mają jednak istotnego wpływu na nagłe parcia i liczbę wypróżnień.

Zastosowanie w leczeniu IBS znalazły trójpierścieniowe leki antydepresyjne, które mogą wywierać korzystny wpływ w biegunkowej postaci zespołu jelita drażliwego. Ze względu jednak na liczne objawy niepożądane oraz interakcje z innymi lekami należy je stosować wyłącznie pod nadzorem lekarza.

W trakcie badań klinicznych w Polsce są leki, które wpływają na system serotoninowego przenoszenia bodźców z układu nerwowego jelita na mięśniówkę. Leki blokujące tzw. receptory serotoninowe mogą znaleźć w przyszłości szersze zastosowanie w leczeniu biegunkowej postaci IBS.

Jakie są zalecenia dietetyczne w zespole jelita drażliwego?

Dobrą metodą na wyodrębnienie produktów żywnościowych nasilających objawy IBS jest zapisywanie przez kilka tygodni spożywanych pokarmów i objawów występujących po ich spożyciu. Prowadzenie dzienniczka żywieniowego, a co za tym idzie odpowiedni dobór produktów, może istotnie zmniejszyć częstość i nasilenie dolegliwości.

OGÓLNE ZALECENIA DIETETYCZNE W IBS:

1. Unikanie produktów wzdymających i powodujących dolegliwości, takich jak np. cebula, czosnek, kukurydza, ziemniaki, jaja, kapusta, rośliny strączkowe (głównie fasola, groch), surowa papryka, orzechy, słodycze, czekolada.
2. Ograniczenie spożycia produktów mlecznych, zwłaszcza jeśli zespół jelita drażliwego przebiega z nietolerancją laktozy. Lepiej tolerowane są wtedy jogurty bezlaktozowe.
3. Ograniczenie lub wykluczenie z diety kawy, mocnej herbaty, napojów energetycznych. Zawarta w nich kofeina czy teina może zwiększać kurczliwość jelita cienkiego i nasilać dolegliwości.
4. Ograniczenie spożywania tłustych pokarmów oraz przetworzonych, produktów typu fast-food.
5. Spożywanie małych a częstych posiłków.
6. Unikanie picia napojów alkoholowych, które mogą prowadzić do podrażnień przewodu pokarmowego.
7. Stosowanie diety bogatej w błonnik pokarmowy (nie u wszystkich pacjentów!) z dużą ilością płynów (ponad 2 litry dziennie). Wpływa to na objętość i konsystencję mas kałowych, regulując pracę jelit. Pobudza ruchy perystaltyczne i może hamować biegunki typu czynnościowego.

MODYFIKACJA DIETY W ZALEŻNOŚCI OD POSTACI IBS:

W postaci zaparciowej zaleca się:

• wypijanie dużej ilości płynów, tj. co najmniej 2 litrów płynów niegazowanych (woda, soki, herbatki ziołowe)
• stosowanie diety bogatobłonnikowej (30—50 g błonnika). Należy spożywać pieczywo ciemne (razowe, graham), płatki owsiane, kasze gruboziarniste (gryczaną, jęczmienną) surowe owoce i warzywa. Warto wprowadzić siemię lniane.

W postaci biegunkowej należy:

• stosować dietę ubogobłonnikową. Zaleca się stosowanie oczyszczonych produktów zbożowych, biały ryż i makaron. Należy ograniczyć owoce, orzechy i warzywa bogate w błonnik a także gruboziarniste kasze, owsianki, ostre przyprawy i alkohol.
• przygotowywać posiłki na parze, gotować je lub dusić
• dbać o odpowiednią podaż płynów

Zespół jelita drażliwego - dietoterapia

Planując dietoterapię w zespole jelita drażliwego warto uwzględnić eliminację z diety produktów zawierających rafinozę i stachiozę, oligosacharydy, które nie są trawione i wchłaniane. Metabolizują je bakterie jelitowe, co prowadzi do wytwarzania gazów. Produkty te to głównie jabłka, wiśnie, figi, melony, brokuły, bakłażan, brukselka, seler, kalarepa, rzodkiewka, cebula, czosnek, jęczmień, żyto, pszenica, nasiona roślin strączkowych, otręby, orzechy, miód, mleko, melasa, drożdże.

Obecnie w łagodzeniu objawów zespołu jelita drażliwego często stosuje się dietę Low FODMAP (ang. fermentable oligosaccharides, disaccharides, monosaccharides and poliols). Produkty obfitujące z te związki przechodzą do jelita grubego w formie niezmienionej, w związku z tym, poprzez działanie osmotyczne powodują nagromadzenie płynów w jelitach oraz, na skutek fermentacji, dużej ilości gazów.  Prowadzi to do przyspieszonej perystaltyki jelit oraz uczucia dyskomfortu w jamie brzusznej. Dieta Low FODMAP składa się z trzech etapów. W pierwszym (2-6 tygodni) eliminuje się produkty bogate w FODMAP. Po ustąpieniu objawów zespołu jelita drażliwego dietę rozszerza się stopniowo o tego typu produkty, obserwując reakcję organizmu. Jeśli po wprowadzeniu określonego produktu FODMAP wystąpią niekorzystne objawy zespołu jelita drażliwego to zaprzestaje się jego spożywania. Etap ten trwa 8-12 tygodni. Ostatni etap polega na personalizacji diety z uwzględnieniem indywidualnej tolerancji produktów obfitujących w FODMAP.

Produkty bogate w FODMAP to: cebula, czosnek, karczoch, kalafior, brokuły, patison, brukselka, soczewica, zielony groszek, buraki, kapusta, por, grzyby, jabłka, gruszki, mango, arbuz, morele, melon, nektarynka, brzoskwinia, śliwki, owoce suszone, twaróg, mleko, śmietana, nasiona roślin strączkowych, soja, żyto, pszenica, orzechy nerkowca, pistacje, słodziki, syrop glukozowo-fruktozowy.

Sposób odżywiania w zespole jelita drażliwego jest dość mocno zróżnicowany. Każda osoba wymaga od dietetyka indywidualnego podejścia, ponieważ istnieje spora rozbieżność w występowaniu objawów IBS oraz tolerancji produktów i potraw. Ułożenie jadłospisu poprzedza wywiad zdrowotno-żywieniowy, którego jednym z etepów jest wnikliwa analiza dzienniczka żywieniowego.

Chorujesz na zespół jelita drażliwego? Jeśli chcesz złagodzić dolegliwości IBS i potrzebujesz pomocy w ułożeniu zbilansowanego jadłospisu napisz do mnie tutaj: https://mariolachowaniec.pl/kontakt/

Możesz również zadać pytanie w komentarzu pod tym artykułem, aby dowiedzieć się więcej. Serdecznie Cię do tego zapraszam!