Rodzaje zaburzeń jedzenia i odżywiania się

Powszechnie znanym zaburzeniem odżywiania się są anoreksja i bulimia. Z artykułu dowiesz się, jakie są kryteria rozpoznania anoreksji i bulimii psychicznej.

Zaburzenia odżywiania są uznane za zaburzenia psychiczne. Zgodnie z DSM-5 (The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, DSM) Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego wyróżnia się następujące rodzaje zaburzeń jedzenia i odżywiania się:

• Jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa)
• Żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa)
• Zaburzenie z napadami objadania się (BED - binge eating disorder)
• Pica (zaburzenie polegające na jedzeniu niejadalnych substancji np. tynku, szkła)
• Zaburzenie przeżuwania (rumination disorder)
• Zaburzenie z ograniczaniem/unikaniem przyjmowania pokarmów (ARFID - avoidant/restrictive food intake disorder)
• Inne określone zaburzenie jedzenia i odżywiania się (np. NES - night eating disorder)
• Nieokreślone zaburzenie jedzenia i odżywiania się (atypowe zaburzenie, występowanie np. 3 z 4 kryteriów rozpoznania określonego zaburzenia odżywiania się)

Kryteria diagnostyczne anoreksji psychicznej 307.1 (wg ICD-10 F50.1)

• W anoreksji psychicznej występuje ograniczanie podaży energii w stosunku do zapotrzebowania, które prowadzi do wystąpienia niedostatecznej masy ciała, określonej w odniesieniu do wieku, płci, krzywej (trajektorii) rozwoju i stanu zdrowia. Niedostateczna masa ciała to masa ciała utrzymująca się poniżej minimalnej prawidłowej masy ciała. W przypadku dzieci i nastolatków, poniżej minimalnej oczekiwanej masy ciała.
• Intensywna obawa o zwiększenie masy ciała, przytycie albo utrzymujące się zachowania wpływające na zmniejszenie masy ciała, nawet w przypadku występowania niedostatecznej masy ciała.
• Zakłócenia w zakresie postrzegania masy ciała lub kształtu własnego ciała, nadmierny wpływ masy lub kształtu ciała na samoocenę albo uporczywy brak postrzegania występującej niedostatecznej masy ciała jako problemu.

Poza tym osoba chora na anoreksję charakteryzuje się obsesyjnym myśleniem o jedzeniu, ocenia siebie przez pryzmat wyglądu sylwetki, a także ciągle zaniża swoją docelową masę ciała.

Można wyróżnić dwa podstawowe rodzaje anoreksji psychicznej:

1. OGRANICZAJĄCY - podczas ostatnich trzech miesięcy osoba nie podejmowała regularnie zachowań tj. objadanie się lub przeczyszczanie (tzn. samodzielne prowokowanie wymiotów, nadużywanie substancji przeczyszczających, środków moczopędnych lub lewatyw). Postać ta związana jest ze stosowaniem diet odchudzających, głodówek i/lub nadmiernej aktywności fizycznej.
2. Z NAPADAMI OBJADANIA SIĘ/PRZECZYSZCZANIEM - podczas ostatnich trzech miesięcy osoba podejmowała regularne zachowania, takie jak objadanie się czy przeczyszczanie.

Osoba chorująca na anoreksję (jadłowstręt psychiczny) często przejawia dysfunkcjonalną aktywność fizyczną, która ma na celu zmianę wyglądu fizycznego, a także unikanie bądź kontrolę negatywnych emocji związanych z jedzeniem.

Hiperaktywność zapętla się według schematu:

<<Wzrost aktywności fizycznej powoduje spadek apetytu. Ten z kolei prowadzi do dewaloryzacji jedzenia. W wyniku tego osoba chora redukuje ilość spożywanego jedzenia, co prowadzi do utraty masy ciała. Taki stan rzeczy wpływa na gloryfikację aktywności fizycznej i jej dalszy wzrost (Epling, Pierce, 1988)>> 

Dysfunkcyjna aktywność fizyczna może być objawem wtórnym i powodować zaburzenia odżywiania.

Nasilenie anoreksji psychicznej można mierzyć na podstawie wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index):

• Łagodne: BMI ≥ 17,00 kg/m²
• Umiarkowane: BMI 16,00 - 16,99 kg/m²
• Ciężkie: BMI 15,00 - 15,99 kg/m²
• Bardzo ciężkie: BMI < 15 kg/m²

Kryteria diagnostyczne bulimii psychicznej 307.51 (wg DSM-5)

A. Powtarzające się epizody objadania się, które charakteryzują się cechami:

• Jedzenie w określonym czasie, np. dwóch czy trzech godzin, takiej ilości jedzenia, która zdecydowanie przekracza to, co większość ludzi spożyłaby w tym samym czasie w podobnych okolicznościach
• Poczucie braku kontroli nad jedzeniem w czasie trwania epizodu, niemożność zaprzestania jedzenia lub zapanowania nad jego ilością.

B. Powtarzające się, niewłaściwe zachowania kompensacyjne podejmowane w celu zapobiegania przyrostowi masy ciała, takie jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, moczopędnych lub innych leków, głodowanie lub nadmierne ćwiczenia fizyczne.

C. Objadanie się i niewłaściwe zachowania kompensacyjne występują co najmniej raz w tygodniu przez trzy miesiące. 

D. Samoocena pozostaje pod nadmiernym wpływem kształtu i masy ciała.

E. Zaburzenie nie występuje wyłącznie podczas epizodów anoreksji psychicznej.

Ważne: Bulimia psychiczna i anoreksja nie występują jednocześnie. W przypadku bulimii przeważa skupienie się na temacie jedzenia a brak kontroli występuje okresowo. W anoreksji psychicznej natomiast przeważa aspekt skierowany na wyglądzie ciała a kontrola jest stałą cechą zaburzenia.

Nasilenie zaburzenia, jakim jest bulimia psychiczna jest mierzone na podstawie częstości występowania niewłaściwych zachowań kompensacyjnych:

• Łagodne: średnio 1-3 epizodów niewłaściwych zachowań kompensacyjnych w tygodniu
• Umiarkowane: średnio 4-7 epizodów niewłaściwych zachowań kompensacyjnych w tygodniu
• Ciężkie: średnio 8-13 epizodów niewłaściwych zachowań kompensacyjnych w tygodniu
• Bardzo ciężkie: średnio co najmniej 14 epizodów niewłaściwych zachowań kompensacyjnych w tygodniu (w tym przypadku konieczna może być hospitalizacja, sama terapia może być nieskuteczna)

Mechanizm błędnego koła w przypadku bulimii psychicznej zapętla się według schematu:

<<Utrata masy ciała na wskutek zmniejszania ilości przyjmowanego jedzenia lub głodowania wywołuje trudny do opanowania głód. Ten z kolei prowadzi do zachowań bulimicznych. W wyniku tego osoba chora przeżywa ogromny lęk przed przybraniem na wadze i stosuje zachowania kompensacyjne, co prowadzi do utraty masy ciała. Taki stan rzeczy wpływa na ponownie pojawiające się uczucie głodu i powtarzające się zachowania bulimiczne (Sanchez-Cardenas, 1990)>>

Typowe objawy zaburzeń odżywiania, w tym anoreksji i  bulimii psychicznej

Do objawów behawioralnych zaliczyć można:

• zachowania restrykcyjne (co do ilości i zasad jedzenia, zachowania rytualne, jedzenie w tajemnicy)
• nadmierne, kompulsywne objadanie się
• zachowania przeczyszczające
• nadmierne ćwiczenia fizyczne (hiperaktywność)
• codzienne sprawdzanie wyglądu swojego ciała
• wypijanie dużej ilości napojów (powyżej 1,5 litra/dzień)
• "unikanie ciała"

Objawy psychopatologiczne:

• zaburzenia obrazu ciała, zaburzona ocena wymiarów ciała
• depersonalizacja ciała
• zaburzenia osobowości (osobowość obsesyjno-kompulsywna, osobowość lękowa)
• niska świadomość interoceptywna (odczucia pochodzące z narządów)
• zaburzenia poznawcze (myślenie dychotomiczne - postrzeganie zjawisk tylko w skrajnych aspektach)
• niska samoocena
• silna samokontrola
• zaburzenia więzi emocjonalnej z bliskimi
• perfekcjonizm
• zaburzenia emocji (lęk, stan podwyższonego napięcia, przygnębienie, labilność emocjonalna)
• zaburzenia afektywne (zaburzenia nastroju, emocji i aktywności)

Patogeneza anoreksji i bulimii psychicznej

• Czynniki predysponujące (ryzyka) - biologiczne (np. uwarunkowania genetyczne), osobowościowe, rodzinne (np. rodzina nadopiekuńcza, "zasznurowana", sztywna, dośrodkowa), społeczno-kulturowe (niezadowolenie z ciała, porównywanie się do innych, ideał szczupłej sylwetki)
• Wyzwalające (czynniki spustowe) - społeczne (np. krytyczna uwaga bliskiej osoby o kształcie i rozmiarze ciała), psychologiczne (np. przemoc seksualna), biologiczne (zmiana wyglądu ciała związana z dojrzewaniem)
• Czynniki podtrzymujące - zaburzony i zniekształcony obraz ciała, rozbieżność pomiędzy realnym a idealnym obrazem ciała, alienacja społeczna, niska samoocena.

W celu samodzielnej oceny występowania zaburzeń odżywiania możesz wykonać kwestionariusz EDE-Q. Kwestionariusz jest bardzo szeroko stosowany i jest dostępny w wielu językach. Obecna wersja to EDE-Q 6.0.

EDE-Q (i jego elementy) objęte są prawami autorskimi. Jest dostępny bezpłatnie tylko do niekomercyjnego użytku badawczego i nie ma potrzeby ubiegania się o pozwolenie. Można znaleźć go pod tym linkiem https://www.credo-oxford.com/pdfs/EDE-Q_6.0.pdf

Jeśli po przeczytaniu treści artykułu uznasz, że Ty lub bliska Ci osoba potrzebuje pomocy dietetycznej związanej z psychologią jedzenia napisz do mnie.